Jedno z największych przeciwstawień pomiędzy Litwinami i Polakami w wędziagolskiej krainie rozgorzalo w końcu 1918 – na początku 1919 roku. Kiedy powstawało niepodległe Państwo Litewskie, do ówczesnej gminy wędziagolskiej zostało przydzielone obecne starostwo wędziagolskie oraz część dzisiejszych wsi rejonów kiejdańskiego i janowskiego. Jednak mieszkańcy pochodzenia polskiego z miasteczka Wędziagoła i okolic gminy czekali na odtworzenie zjednoczonego państwa Polski i Litwy wymarzonego przez Marszałka Józefa Piłsudskiego, dlatego utworzyli oni samorząd swojej gminy, nazywająć go „Parafialny Komitet Ludowy“ oraz własną policję, założyli szkołę i umieścili na niej państwowy herb Polski – orła.
Wędziagolanie żądali, by rząd Republiki Litewskiej przyznał Wędziagolską Polską Republikę. Także odmówili płacenia podatków, wstępowania do wojska litewskiego, ignorowali rozkazy pisane w języku litewskim.
Działalności komitetu przewodniczyła miejscowa szlachta, właściciele dworów: Chmielewski, Chołod, Skirgajło, Helena Skirgajło-Jagiełłowicz i inni. Synowie tych chlacheckich rodzin walczyli w polskich legionach. Do organizowania gminnego komitetu przyczynił się również ówczesny proboszcz parafii Kazimierz Mockus.
W celu likwidacji zaistniałej sytuacji do Wędziagoły przybył liczący setkę żołnierzy oddział, kierowany przez komendanta J. Mikuckisa. Kowieński komendant wojskowy J. Mikuckis miejscowym urzędnikom Polakom wytłumaczył, że Wędziagoła jest częśćią Litwy i miejscowa władza ma podporządkować się rządowi kraju i jego rozkazom, cała dokumentacja ma być prowadzona w języku litewskim, w miasteczku mają być wywieszone symbole państwa litewskiego. Zebrani mieszkańcy miasteczka sprzeciwili się wojskowemu komendantowi – wynikł konflikt. Siły były nierówne. W ten sposób Republika Wędziagolska została zlikwidowana. Na miejscowych urzedników zostali wyznaczeni Litwini przysłani z Kowna. Dla ich ochrony pozostawiono oddział żołnierzy. Jednak odgłosy o Wędziagolskiej Republice żyły jeszcze długo. Biurowość w języku litewskim została wprowadzona dopiero w 1923 roku. Miejscowi mieszkańcy nowym porządkom sprzeciwiali się jeszcze dlugo. Zostały założone polskie szkoły podstawowe należące do podziemnego towarzystwa „Pochodnia“. Jednak nie otrzymując znikąd pomocy, prześladowane, zostały one zamknięte. Dla odrodzenia litewskości do gminy wędziagolskiej z głębi kraju byli przysyłani nauczyciele Litwini, jak też fukcjonariusze administracji i policji. W 1932 roku w Wędziagole została otwarta nowoczesna, dwupiętrowa szkoła początkowa. W niej razem się uczyli Litwini, Rosjanie, Żydzi. Nie odbywały się w niej lekcje w języku polskim. Cała polska działalność kulturalna i oświatowa była zabroniona.
Ryszard Jankowski
Czytaj więcej...